Թարգմանություն Հետաքրքիր Խնդիր մաթեմատիկայից

Задача – шутка.

Имеется три кучки камней: в первой – 10, во второй – 15, в третьей – 20. За ход можно разбить любую кучку на две меньшие. Проигрывает тот, кто не может сделать ход. Кто выиграет?

Решение: Можно подсчитать количество возможных ходов для раскладывания кучек: их будет 42. Это четное число. Поэтому, как бы ни ходил первый игрок, количество кучек после его хода будет всегда четно, а после хода второго – нечетно. Значит, победит всегда первый, так как по завершении игры всегда останется ровно 45 кучек по одному камню и последним сделает ход игрок с нечетным номером, то есть – первый.

Следующий метод решения для многих стратегических задач – это симметрия.

Его суть в том, чтобы каждый раз делать ход симметричный ходу противника или дополнять его до фиксированного числа.

Разберем решение одной из задач «Ним» методом симметрии.

Задача: Имеется две кучки камней по 7 штук в каждой. За ход можно взять любое количество камней, но только из одной кучки. Проигрывает тот, кто не сможет сделать ход. Кто выиграет?

Решение: В решении используем метод «малых» задач и предположим, что в наших двух кучках по одному камню. Очевидно, что при любой игре первого выиграет – второй игрок. А если мы добавим в одну из кучек еще камушек, то первый при правильной игре – выиграет, так как он может взять из кучки, где два камня – один и попадет в позицию, описанную выше, в которой только что был победитель – второй.

Если в кучках будет 3 и 1 камень соответственно, то снова победит первый, взяв из первой кучки два камушка.

Ситуация вновь изменится, если в кучках будет равное количество камней. Например, по три. В этих условиях первый проиграет, так как, здесь второй получает возможность сделать ответный только такой же ход, как и первый и сведет все к игре, где в кучках останется по одному камню и первый ничего не сможет изменить.

Проведя игровой эксперимент по решению данных задач, мы предположили, что есть общая стратегия выигрыша, когда в кучках произвольное число камней.

А именно, если в кучках равное число камушков, то тот, кто начинает ходить первым всегда проиграет, так у второго есть шанс делать симметричные, ответные шаги, уравнивая число камней в кучках. Но, а если число камней в кучках неравное, то всегда победу одержит первый игрок, при условии того, что он своим ходом уравнивает число камней в каждой кучке.

Интересно, что одна и та же стратегия приносит успех то первому, то второму. Далее в своей работе, я попытаюсь обосновать данные стратегии.

Следующая задача «Ним» — дополнение до фиксированного числа.

Суть данной стратегии в том, чтобы уменьшить каждым «совместным» ходом общее число элементов на одно и тоже фиксированное число, что сводит игру к меньшему числу элементов и делает ее простой.

Կա քարերի երեք կույտ։ Առաջինում 10, երկրորդում 15, երրորդում էլ 20. Մեկ քայլով կարելի է կոտրել ցանկացած կույտը երկու փոքր մասի։ Կպարտվի նա, ով չի կարողանա քայլ անել։ Ո՞վ կհաղթի։

Դուք կարող եք հաշվարկել կույտերը ծալելու հնարավոր քայլերի քանակը։ Դրանք կլինեն 42: Սա թիվ է: Հետևաբար, անկախ նրանից, թե ինչպես է առաջին խաղացողը քայլում, նրա հարվածից հետո կույտերի քանակը միշտ հավասար կլինի, իսկ երկրորդի հարվածից հետո ` անհաշվարկ: Այսպիսով, առաջինը միշտ կհաղթի, քանի որ խաղի ավարտից հետո միշտ կմնա ուղիղ 45 կույտ մեկ քարով, իսկ վերջինը քայլը կկատարի անհաշվարկ համարով խաղացողը, այսինքն ՝ առաջինը ։ 

Բազմաթիվ ռազմավարական խնդիրների լուծման հաջորդ մեթոդը համաչափությունն է:

Դրա էությունն այն է, որ ամեն անգամ հակառակորդի սիմետրիկ քայլ կատարեք կամ այն լրացնեք ֆիքսված թվով:

Եկեք վերլուծենք <<Նիմ>> խնդիրներից մեկի լուծումը սիմետրիայի մեթոդով:

Մարտահրավեր: Կան երկու կույտ քարերի և 7 կտոր յուրաքանչյուրում։ Յուրաքանչյուր քայլի համար կարող եք վերցնել ցանկացած քանակությամբ քարեր, բայց միայն մեկ կույտից: Պարտվում է նա, ով չի կարող քայլ կատարել ։ Ո՞վ կհաղթի:

Լուծման մեջ մենք օգտագործում ենք <<փոքր>> առաջադրանքների մեթոդը և ենթադրենք, որ մեր երկու կույտերում կա մեկ քար: Ակնհայտ է, որ ցանկացած խաղում առաջինը կհաղթի երկրորդ խաղացողը: Եվ եթե մենք ավելացնենք մի կույտ այլ քարեր, ապա առաջինը, ճիշտ խաղով, կհաղթի, քանի որ նա կարող է վերցնել մի կույտից, որտեղ երկու քարը մեկն է և կընկնի վերը նկարագրված դիրքում, որում հաղթողը հենց նոր էր ՝ երկրորդը: Եթե մենք ավելացնենք ևս մեկ քար, ապա առաջինը, ճիշտ խաղով, կհաղթի, քանի որ նա կարող է վերցնել մի կույտից, որտեղ երկու

Եթե հյուսիսային կույտերում կա համապատասխանաբար 3 և 1 քար, ապա առաջինը կրկին կհաղթի ՝ առաջին կույտից վերցնելով երկու քար:

Իրավիճակը նորից կփոխվի, եթե կույտերում հավասար քանակությամբ քարեր լինեն։ Օրինակ՝ երեք։ Այս պայմաններում առաջինը կպարտվի, քանի որ այստեղ երկրորդը հնարավորություն է ստանում ի պատասխան կատարել միայն նույն քայլը, ինչ առաջինը, և ամեն ինչ կբերի խաղի, որտեղ կույտերում կմնա մեկ քար, և առաջինը ոչինչ չի կարող փոխել։ 

Այս խնդիրները լուծելու համար խաղային փորձ անցկացնելուց հետո մենք ենթադրեցինք, որ կա ընդհանուր հաղթող ռազմավարություն, երբ կույտերում կան կամայական թվով քարեր:

Այսինքն, եթե կույտերում կա հավասար թվով քար, ապա նա, ով սկսում է առաջինը քայլել, միշտ կկորցնի, այնպես որ երկրորդը հնարավորություն ունի կատարել սիմետրիկ, պատասխան քայլեր ՝ հավասարեցնելով կույտերում քարերի քանակը: Բայց եթե կույտերում քարերի քանակը անհավասար է, ապա առաջին խաղացողը միշտ կհաղթի, պայմանով, որ նա իր քայլով հավասարեցնի յուրաքանչյուր կույտում քարերի քանակը:

Հետաքրքիր է, որ նույն ռազմավարությունը հաջողություն է բերում թե առաջինին, թե երկրորդին։

<<Նիմ>> — ի հաջորդ խնդիրը ֆիքսված թվի լրացումն է։ 

Այս ռազմավարության էությունն այն է, որ յուրաքանչյուր <<համատեղ>> քայլով կարելի է նվազեցնել տարրերի ընդհանուր քանակը նույն և նաև ֆիքսված թվով, ինչը խաղը նվազեցնում է ավելի փոքր թվով տարրերի և այն դարձնում պարզ:

Արշակունի գահակալման սկիզբը

1.Քանի որ Հռեանդիան Հռոմեացիների պարտության վայրն էր։ Նա թագադրվել է 65 թվականին Հռոմում։ Գահակալել է 66-88 թվականներին։ Նրա գահակալման ընթացքում Հայաստանը կայունանում է։ Վերականգնվում է Արտաշատ մայրաքաղաքը։ Նա ամրացնում է հինավուրց Գառնին՝ կառուցելով հզոր ամրոց և Արեգ-Միհրի տաճարը։

2.Արինտոսը գրել է Սանատրուկի մասին՝ «Հայոց թագավոր Սանատրուկն ուներ միջակ հասակ, բայց հակված էր դեպի ամեն մի մեծ բան և մանավանդ դեպի պատերազմական գործերը։ Նա հավատարիմ պահապան արդարադատության և իր կենցաղավարության մեջ զուսպ էր, նաև չափավոր ու ողջամիտ էր, ինչպես լավագույնները հույների և հռոմեացիների մեջ։» Սանատրուկն իր աթոռանիստն էր դարձեր նոր հիմնադրված Մծուրք քաղաքը՝ Արածանիի ափին՝ Մշո դաշտում։

3. Վաղարշ II-ի հեռատես և հմուտ քաղաքականության շնորհիվ կայսեր հետ կնքված պայմանագրով Հռոմեական լեգեոնները հեռացվում են Հայաստանից։ Նա շարունակում է Վաղրշապատի կառուցապատումը։ Հռոմեական կայսերը պարտավորվել էր գումար վճարել հայոց այրուձին, որը հյուսիսում իրականացվում էր կովկասյան լեռնանցքների և մերձակա տարածքների պաշտմանությունը լեռնական ցեղերի հարձակումներից։ Հենց նրանց դեմ պայքարում էլ զոհվում է նա։

4. 186-198։ Արշակունիների ժառանգական իշխանությունը սկսել է 52 թվականից և տևել է մինջև 428 թվական։ Արշականիների հիմնադիրը եղել է Տրդատ Առաջինը։

5. 217 – 252: Կարակալլան սպանվեց իր զինվորներից մեկի կողմից, որին ի վերջո հետևեց հայոց Թագուհու ազատմանը։

Հին և միջնադարյան Հնդկաստանի մաթեմատիկոսներ

Առաջին մեզ հասած գիտական գրվածքներում, որոնք մեզ են հասել մ.թ.ա IV—V դարերից, զգալիորեն նկատվում է Հին Հունաստանի ազդեցությունը։ Կան առանձին մաթեմատիկական տերմիններ, որոնք պարզապես գալիս են հունարենից։ Ենթադրվում է, որ այդ աշխատանքներից ոմանք գրել են Հռոմեական կայսրության ջարդերից Ալեքսանդրիայից և Աթենքից փախած հունական արտագաղթողները։ Օրինակ՝ հայտնի Ալեքսանդրիայի աստղագետ Պաուլոսը գրել է «Պուլիսա-սիդդանթա» գրվածքը։

Արիաբհաթա

VI-VI դարերի ստեղծագործությունները հիմնականում պատկանում են հնդկացի մաթեմատիկոս և աստղագետ Արիաբհաթային։ Իր աշխատանքում հաշվարկային խնդիրների լուծման բազմաթիվ օրինակներ կան։ 7-րդ դարում աշխատել է մեկ այլ հնդկացի մաթեմատիկոս և աստղագետ Բրահմագուպտան։ Սկսած Բրահմագուպտայից հնդիկ մաթեմատիկոսները ազատորեն աշխատում են բացասական թվերով, դրանք համարելով որպես պարտք։ Ենթադրվում է, որ այս գաղափարը եկել է Չինաստանից։ Այնուամենայնիվ, հավասարումների լուծման մեջ բացասական արդյունքները անխուսափելիորեն մերժվել են։ Բրահմագուպտան, ինչպես Արիաբհաթային, պարբերաբար կիրառել է շղթայական կոտորակները, որոնց տեսությունը բացակայում էր հույների մեջ։

Հատկապես հնդիկները զարգացել են հանրահաշվի և թվային տեսությունների ոլորտում։

Որոշ պատճառներով երկրաչափությունը հնդիկների մոտ փոքրիկ հետաքրքրություն առաջացրեց. տեսությունների ապացույցները բաղկացած էին նկարից և «տես» բառից։ Մակերեսների և ծավալների, ինչպես նաև եռանկյունաչափության բանաձևերը, ամենայն հավանականությամբ, ժառանգնել են հույներից։

Բնական թվերով անորոշ հավասարումների լուծման ոլորտում կատարվել են մի շարք բացահայտումներ։ Խնդրի լուծումը տրվում էր ընդհանուր բանաձևով՝ {\displaystyle ax^{2}+b=y^{2}}: 1769 թվականին հնդկական այս մեթոդը հայտնաբերել է Լագրանժը։

VII-VIII դարերում հնդկական մաթեմատիկական աշխատանքները թարգմանվել են արաբերեն։ Տասնորդական հաշվման համակարգը ներթափանցում է իսլամի երկրներ և նրանց միջոցով, ի վերջո հասնում է Եվրոպա։

XI դարում մուսուլմանները (Մահմուդ Ղազնևի) իրականացնում են Հյուսիսային Հնդկաստանի գրավումը և կործանումը։ Մշակութային կենտրոնները տեղափոխվում են Հարավային Հնդկաստան։ Գիտական կյանքը երկար ժամանակ անկում է ապրում։ Այս ժամանակահատվածի նշանակալի դեմքերից կարելի է առանձնացնել «Սինդհան շիրոմանի» աստղագիտական-մաթեմատիկական թեզի հեղինակ Բհասկարային։ Բհասկարան տվել է Պելի և մի շարք այլ դիոֆանտային հավասարումների որոշումը, առաջ է քաշել անկանոն կոտորակներ և գնդաչափության տեսությունը։

16-րդ դարը նշանավորվեց 100-200 տարի անց Եվրոպայում տարրերի տեսության մեջ խոշոր հայտնագործություններով, այդ թվում սինուսի, կոսինուսի և արկսինուսի։ Դրանց հայտնաբերման պատճառը, ըստ երևույթին, եղել է գտնել {\displaystyle \pi }-ի ճշգրիտ արժեքը։

Մաթեմատիկայի պատմություն

Հնդկական մաթեմատիկայի զարգացումը, հավանաբար, վաղուց էր սկսվել, բայց փաստացի ոչ մի վավերագրական տեղեկատվություն չկա զարգացման սկզբնական շրջանի մասին։ Մաթեմատիկական տեղեկատվությունը պարունակող հնագույն հին տեքստերի շարքում առանձնանում են Շուլբա-սութրայի (Վեդաների հավելված) մի շարք կրոնական և փիլիսոփայական գրքեր։ Այս տեքստերը նկարագրում է զոհասեղանի շինարարությունը։ Այս գրքերի ամենահին տարբերակները պատկանում են մ.թ.ա. VI դարին։ Հետագայում, մինչև մ.թ.ա. 3-րդ դար, դրանք անընդհատ լրացվում էին։ Արդեն այդ հնագույն ձեռագրերում կար հարուստ մաթեմատիկական տեղեկատվություն, որն իր մակարդակով ոչնչով չէր զիջում բաբելոնյան մաթեմատիկային

Կոմբինատորիկայի դասական խնդիրը՝ «Քանի եղանակով կարելի է m տարրերից ընտրել բոլոր N հնարավոր տարբերակները», այն հիշատակվում է մ.թ.ա. 4-րդ դարի սկզբից։ Հնդկացի մաթեմատիկոսները, ըստ երևույթին, առաջինն էին հայտնաբերել երկանդամի գործակիցները և դրանց հետ կապված Նյուտոնի երկանդամը

Հնդկաստանի համարակալումը (թվերի ձևը) ի սկզբանե նրբագեղ էր։ Սանսկրիտում թվերը համարակալելու համար օգտագործեցին մինչև {\displaystyle 10^{53}}: Սկզբում թվերի համար օգտագործել են փյունիկյան համակարգը, իսկ արդեն մ.թ.ա VI դարից՝ առանձին նշաններ 1-9 թվերի համար։ Մի փոքր փոփոխվելուց հետո այդ նշանները դարձել են ժամանակակից թվեր, որոնք մենք կոչում ենք արաբական, իսկ արաբները` հնդկական։ Մոտ մ.թ.ա 500 թվականին հնդկացի գիտնականները հայտնաբերել են մեզ անհայտ թվերի տասնորդական հաշվման համակարգերը։ Նոր համակարգում թվաբանական գործողությունների կատարումը անհամեմատ ավելի հեշտ էր քան նախկինում, երբ հույները կատարում էին անհարմար տառային կոդերով։

Շատ շուտով անհրաժեշտ դարձավ ստեղծել նոր թիվ՝ զրո։ Գիտնականները ժխտեցին այն բոլոր կարծիքները, որոնք փաստում էին, որ այդ գաղափարները եկել է հույներից կամ Չինաստանից, այն ինչ հնդիկները ինքնուրույն են ստեղծել այդ կարևոր նիշը։ Զրոյի առաջին կոդի գրառման օրինակը մեզ հասել է մ.թ.ա 876 թվականից, որը ուներ մեզ ծանոթ շրջանի տեսք։

Հնդիկները օգտագործել են հաշվող տախտակներ՝ հարմարեցված դիրքային գրառումներին։ Նրանք մշակել են ամբողջական ալգորիթմներ բոլոր թվաբանական գործողությունների համար՝ ներառյալ քառակուսի և խորանարդ արմատների դուրսբերումը։ «Արմատ» տերմինն այդպես է անվանվել, քանի որ «մուլա» հնդկական բառը երկու իմաստ ունի, դրանք են՝ հիմք և արմատ (բույսերի)։ Արաբ թարգմանիչները սխալմամբ ընտրել են երկրորդ իմաստը և այդ ձևով այդ տերմինը ստացել է իր անվանումը։ Հնարավոր է, որ նմանատիպ դեպք է եղել նաև «սինուս»-ի անվան ստեղծման ժամանակ։

Մաթեմատիկա հին Չինաստանում

Մեզ հասած առաջին չինական թվային հուշարձանները վերագրվում են Շանի դարաշրջանին (մ.թ.ա. XVIII—XII դարեր)։ Գիտության զարգացումը շարունակվել է այն բանից հետո, երբ մ.թ.ա. XI դարում Շանին փոխորինեց Չժոու դինաստիան։ Այդ տարիներին երևան են գալիս չինական մաթեմատիկան և աստղագիտությունը։ Ստեղծվեցին առաջին ճշգրիտ օրացույցները և մաթեմատիկայի դասագրքերը։ Ցին Շի Խուան կայսեր կողմից «Գրքերի ոչնչացումը» թույլ չտվեց վաղ գրքերին հասնել մեր օրերը, սակայն դրանք ընկան հետագա աշխատանքների հիմքում։

Մաթեմատիկան ինը գրքերում

Խան դինաստիայի գահակալությամբ (մ.թ.ա. 208 — մ. թ. 220 ) սկսվեց հնագույն գիտելիքների վերականգնումն ու զարգացումը։ Մ. թ. ա. II դարում հրատարակվել են մեզ հասած ամենահին ստեղծագործություններից՝ մաթեմատիկա-աստղագիտական «Տրակտակ չափիչ ձողի մասին» և «Մաթեմատիկան ինը գրքերում» ֆունդամենտալ աշխատանքը։

Մաթեմատիկայի վարկանիշը Չինաստանում բարձր էր։ Յուրաքանչյուր պաշտոնյա, նշանակում ստանալու համար, հանձնում էր քննություն նաև մաթեմատիկայից, որտեղ պարտավոր էր դրսևորել դասական ժողովածուներից առաջադրանքներ լուծելու կարողություն։ Մ.թ. I—V դարերում չինացիները ճշգրտում են {\displaystyle \pi } թիվը սկզբում որպես {\displaystyle {\sqrt {10}}}, հետո՝ ինչպես 142/45 = 3,155…, ավելի ուշ՝ (V դարում) ինչպես 3,1415926, ընդ որում բացահայտում են նրա համար հայտնի ռացիոնալ մոտավորությունը՝ 355/113. Այդ ժամանակ չինացիներին արդեն շատ բան էր հայտնի, այդ թվում՝

• ամբողջ բազային թվաբանությունը (ներառյալ Ամենամեծ ընդհանուր բաժանարարի и Ամենափոքր ընդհանուր բազմապատիկիի գտնելը );
• գործողություններ կոտորակների և հարաբերությունների հետ;
• գործողություններ բացասական թվերի հետ, որոնք դիտվել են որպես պարտքեր;
• քառակուսային հավասարումների լուծում։

Մշակվել է ֆան-չեն (方程) մեթոդը ցանկացած քանակով գծային հավասարումների համակարգերի լուծման համար՝ Գաուսի մեթոդի անալոգը։ Երկրաչափության ասպարեզում նրանց հայտնի էին հիմնական պատկերների և մարմինների ծավալն ու մակերեսը հաշվելու ճշգրիտ բանաձևերը, Պյութագորասի թեորեմը և պյութագորյան եռյակների ընտրության ալգորիթմը Մ.թ. III դարում ավանդական տասական համակարգի հանդես են գալիս և տասնորդական կոտորակները։ Հրատարակվում է Սուն-Ցզիի «Մաթեմատիկական տրակտատ»ը։ Նրանում առաջին անգամ երևում է այն խնդիրը, որով հետագայում Եվրոպայում զբաղվում են խոշորոգույն մաթեմատիկոսներ՝ Ֆիբոնաչիից մինչև Լեոնարդ Էյլեր և Գաուս, այն է՝ գտնել թիվը, որը 3-ի, 5-ի, 7-ի վրա բաժանելիս տալիս է համապատասխանաբար 2, 3 և 2 մնացորդներ։ Այս տիպի խնդիրները հաճախ են հանդիպում օրացուցային տեսությունում Չինացի մաթեմատիկոսների հետազոտությունների թեմաներ են՝ շարքերի գումարման, ալգորիթմները։

Լևոն Շանթ

հայ գրող, անվանի դրամատուրգ, մանկավարժ, պետական և հասարակական գործիչ։Լևոն Շանթը ծնվել է 1869 թվականի ապրիլի 6-ին գորգի վաճառականի ընտանիքում։ Վաղ հասակում զրկվել է ծնողներից։ Նախնական կրթությունը ստացել է Կ.Պոլսի Սկյուտարի ճեմարանում։ 1884-1891 թվականներին սովորել է Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանում, 1892-1899 թվականներին ուսանել Լայպցիգի, Ենայի, Մյունխենի համալսարաններում՝ խորանալով մանկավարժության և հոգեբանության մեջ։ Շանթի ստեղծագործական ուղին տևել է վեց տասնամյակ։ 1890-ական թվականներին հրատարակել է բանաստեղծություններ և «Լեռան աղջիկը» պոեմը, որոնց գաղափարական հիմքը կյանքի և իդեալի հակադրության, պատրանքի և երազային սիրո գեղեցկության ռոմանտիկական մոտիվներն են, ինչպես նաև գրել է վիպակների մի ամբողջ շարք («Մնաք բարովի իրիկունը», «Երազ օրեր», «Դուրսեցիները», «Վերժին», «Դարձ», «Դերասանուհին», «Կինը»)։ Դրանցում արծարծել է սիրո և աշխատանքի, հասարակական պարտքի և անձնական ձգտումների հակադրության հարցեր։ Շանթի արձակը հարուստ է հոգեբանական նրբերանգներով, քնարական ջերմությամբ, մանավանդ՝ կին հերոսների ներաշխարհի խոր իմացությամբ։ Սակայն Շանթի ստեղծագործության նշանակությունը հայ գրականության և մշակույթի պատմության մեջ կապվում է, ամենից ավելի, նրա դրամատուրգիայի հետ։ «Եսի մարդը» (1904), «Ուրիշի համար» (1906), «Ճամբուն վրա» (1909) դրամաները շոշափում են անհատի և հասարակության փոխհարաբերության, ազգային – ազատագրական պայքարի հարցեր։ «Հին աստվածներ» (1909), «Կայսր» (1916), «Շղթայվածը» (1918), «Ինկած բերդի իշխանուհին» (1921), «Օշին Պայլ» (1932) պատմական դրամաներն իրենց նյութով կապված են հայ միջնադարի տարբեր ժամանակաշրջանների, իսկ «Կայսրը»՝ բյուզանդական պատմության հետ։ Սակայն, ընդհանուր առմամբ, պատմական միջավայրի հոգեբանությունը և կենցաղի ճշմարիտ վերարտադրությունը հեղինակի համար էական խնդիրներ չեն։ Պատմական դեպքերն ու անունները սոսկ պայմանական են, որի միջոցով փաստորեն արծարծվում են ժամանակակից սոցիալ–հոգեբանական խնդիրներ.Շանթի պատմական դրամաները, հատկապես «Հին աստվածները»–ն ու «Կայսրը», հայ գրականության և թատրոնի պատմության մեջ սիմվոլիզմի ամենացայտուն դրսևորումներից են։Վախճանվել է նոյեմբերի 18, 1951 (82 տարեկան) կամ նոյեմբերի 29, 1951

Դերենիկ Դեմիճյան

Նախնական կրթությունն ստացել է ծննդավայրի հայոց ծխական դպրոցում։ Երկու տարի անց տեղափոխվել է Արդահան, աշակերտել առաջադեմ համոզմունքներ ունեցող Ս. Տեր-Մելիքսեդեկյանին, 1892 թվականին ընդունվել է Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանը։ Դեմիրճյանի գրական հայացքների ձևավորման գործում բարերար ազդեցություն է ունեցել ճեմարանի ուսուցիչ, բանաստեղծ Հովհաննես Հովհաննիսյանը։ 1898 թվականին ավարտել է Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցը, ապա աշխատել Արդահանում։ 1900 թվականին հաստատվել է Թիֆլիսում, մասնակցել Հովհաննես Թումանյանի նախաձեռնությամբ ստեղծված Վերնատուն գրական ընկերության աշխատանքներին։ Երաժշտություն ուսումնասիրելու նպատակով 1903 թվականին մեկնել է Մոսկվա։ 1905-1910 թվականներին սովորել է Ժնևի համալսարանի մանկավարժական ֆակուլտետում, վերադարձել Թիֆլիս և զբաղվել ուսուցչությամբ։ 1925 թվականին տեղափոխվել է Երևան, եղել գիտության և արվեստի ինստիտուտի արվեստի բաժնի գիտքարտուղարը։Նրա հայրը՝ Կարապետ աղան, եղել է սնանկացած վաճառական։ Գրական ասպարեզ է իջել իբրև բանաստեղծ։ 1893 թվականին «Տարազ»-ում լույս է տեսել Դեմիրճյանի անդրանիկ՝ բանաստեղծությունը։ Այնուհետև աշխատակցել է «Տարազ», «Մուրճ», «Նոր հոսանք» պարբերականներին։ Առաջին գրքույկը՝ «Բանաստեղծություններ» խորագրով, հրատարակվել է 1899 թվականին, երկրորդը՝ 1913 թվականին։ Վաղ շրջանի ստեղծագործություններին բնորոշ են հուսահատության, վշտի, միայնության տրամադրություններ։ Հասարակության հոգսերով ապրող բանաստեղծը ձգտում էր հասկանալ կյանքում տիրող անարդարությունների պատճառը, սակայն բանաստեղծությունների սիմվոլիստական պատկերների մեջ այդ ձգտումը դառնում էր անորոշ ու վերացական։ Խորհրդածելով բնության ու մարդկային կյանքի մասին («Կյանքի տեսիլ» պոեմ, 1913)՝ Դեմիրճյանն ընդգծել է կյանքի անիմաստ լինելը։ Սա երիտասարդ բանաստեղծի որոնումների շրջանն էր։ Մինչև 1919 թվականը ստեղծագործել է գրական բոլոր ժանրերով, այնուհետև հիմնականում անցել արձակին ու դրամատուրգիային Դարասկզբին գրած պատմվածքներում դրսևորել է հումանիստական սկզբունքներ («Սեփականություն», «Տերտերը», «Ավելորդը», «Ստամոքս»)։ «Վասակ» (1912) և «Հովնան Մեծատուն» (1919) դրամաներում դատապարտում է անձնական կյանքն ու եսասիրական շահերը համազգային շահերից գերադասողներին, որոնք հասնում են բարոյական կործանման։ «Վարդանանք», Դերենիկ Դեմիրճյանի պատմավեպ։ Հայ գրականության նշանավոր ստեղծագործություններից է։ Այն գրվել է երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին, որպեսզի բարձր պահի ռազմաճակատում գտնվող հայ զինվորների մարտական ոգին։Հեղինակը գրքում ներկայացնում է Հայաստանը 5-րդ դարում՝ հիմնականում պատմելով 451 թվականին Հայաստանում տեղի ունեցած դեպքերի մասին, երբ հայ ժողովուրդը սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանի ղեկավարությամբ ապստամբեց և Ավարայրի դաշտում հերոսաբար կռվեց պարսիկների դեմ, որոնք, տիրելով Հայաստանին, ուզում էին հայ ժողովրդին պարտադրել իրենց հավատը։ Վեպը հայոց պատմության մեջ շրջադարձային նշանակություն ունեցող` 5-րդ դարի ազգային պատմության, փիլիսոփայության, քաղաքական ու կրոնադավանաբանական դիրքորոշման ընդհանրացումն է։ Հեղինակն այս վեպը գրելու գաղափարի շուրջ երկար է մտածել։ Նա սկզբնական շրջանում ցանկանում էր գրել 5-րդ դարի մասին՝ «Մեսրոպ Մաշտոց», «Վարդանանք», «Վահանանց պատերազմ», սակայն երբ բռնկվեց Հայրենական մեծ պատերազմը Դերենիկ Դեմիրճյանը փոխեց իր մտադրությունը և սկզբում գրեց «Վարդանանք»։ Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին Հայաստանում տիրող իրավիճակը կարծես թե նույնն էր ինչ-որ 451 թվականին։ Եվ այս վեպով էլ հենց հեղինակը փորձում էր հայրենասիրական ոգին վերարթնացնել հայ ժողովրդի մոտ։ Ցանկանում եմ առանձին գրել Վարդանանք ստեղծագործության ինձ դուր եկած մեջբերումները Խելացի թշնամին կես բարեկամ է(Կոդակ)։ Մենք ոտի տակեն ծեծված հող ենք։ Կծեծեն, կտրորեն, բայց մենք հա՜ կանք ու կանք։ Կապրե՜նք… Ընտրեցինք մահն ազատությամբ,քան կյանքը ստրկությամբ(պարսինկերին ուղարկված հայերի նամակից մի հատվսծ

Հետազոտական աշխատանք

Նոր որակներ են գրանցվում հայ մշակույթի, գիտության կրթության և մշակութի ոլորտներում։ Նաև հայկական ճարտարապետությանը, ազգային հին ճարտարաշինությունը․Քրիստոնեության ընդունումը Հայաստանում տեղի է ունեցել 301 թվականին։ Դա հայ ժողովրդի պատմության մեջ մի դարակազմիկ իրադարձություն էր։ Տրդատ Գ Մեծ Արշակունին (287-330) աշխարհում առաջինը ճանաչեց քրիստոնեությունը՝ որպես պետական, պաշտոնական կրոն․Այս դարաշրջանում Հայ ժողովրդի համար շատ բեկումնային պահեր էին և կարող եմ ասել 301 թվականից հետո ամեն ոլորտներում կատարվեց մեծ փոփոխություներ․Օրինակը կարող եմ բերել Ճարտարապետության վրա այդ թվականից հետո կառուցվեց շատ գեղեցիկ Առաքելական Եկեղեցու պատվերով գեղեցիկ եկեղեցիներ ինչը աննախադեպ էր հայ ժողովրդի համար

Հայաստանում քրիստոնեությունը քարոզել են Թադեոս և Բարդուղիմեոս առաքյալները։ Որմիզդ Արտաշիրը Հայաստանում փորձում էր հաստատել մազդեզականություն, այդ պատճառով մոգերը քանդում էին հեթանոսական շինությունները։

Բարդուղիմեոս և Թադեոս առաքյալները համարվում են Հայ եկեղեցու հիմնադիրները։ Ավանդության համաձայն Բարդուղիմեոս առաքյալն իր քարոզչական գործունեության առաջին մասն իրականացրել է Պարթևական աշխարհում՝ հասնելով ընդհուպ Եդեմ գավառ (Հնդկաստանին մոտ)։ Քարոզել է նաև «Ասորվոց և Դերմանիկեցվոց երկրներում»։ Պարթևական տերություն մտնելով՝ Քրիստոնեություն է տարածել նաև Հայաստանում՝ մոտավորապես 60-66 թվականներին՝ սկսելով քարոզչությունը Սյունյաց նահանգի Որդվատ գյուղից, որտեղից անցել է Գողթն գավառ (համաձայն աղբյուրների՝ Հայոց Սանատրուկ թագավորի գահակալության 29-րդ տարում այստեղ եպիսկոպոս է ձեռնադրել իր պարսիկ հետևորդներից մեկին՝ Կումսին) ապա Արտաշատ։ Այստեղ հանդիպում է Թադեոս առաքյալին, ինչը ցրում է այն կարծիքը, թե Բարդուղիմեոսը քարոզել է Հայաստանում Թադեոսի նահատակությունից հետո։ Արտաշատից առաքյալը մեկնում է Հեր և Զարևանդ գավառները, ապա Անձևացյաց գավառի Աղբակ քաղաք, որտեղ նրա գործուն՝ Սուրբ Հոգով լեցուն քարոզխոսությամբ՝ քրիտոնեություն է ընդունում նաև թագավորի քույրը՝ Իշխանուհին (Ոգուհին)։ Պատժելու համար Բարդուղիմեոսի մոտ է ուղարկվում Տերենտիոս հազարապետը, ով ևս դարձի է գալիս և մկրտվում է․

Հայ Հեթանոսական մշակույթը շատ մեծ է տեղ ունի մեր պատմության մեջ սակայն քրիստոնեության ըդունումից հետո հրաման կար այրել և ոչնչացնել այն ամենը ինչ Հեթանոսական էր

Միակ Հեթանաոսական ժամանակներից մնացաց կառույցը Հայաստանում Գառնու տաճրը․

Հռիփսիմյան քույրերը փախնում են Հռոմից և գալիս Հայաստան։ Տրդատը սիրահարվում է Հռիփսիմեին, բայց մերժում է ստանում նրա կողմից։ Հետագայում իմանալով որ Հռիփսիմեն մահացել է, Տրդատը հիվանդացավ։ Գրիգոր Լուսավորիչը կարողացավ քրիստոնեական հավատքով բուժել Տրդատին, և դրանից հետո 301 թ Հայաստանը ընդունեց քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն։

Հռիփսիմյանց կույսեր, սուրբ Հռիփսիմյանց և սուրբ Գայանյանց կույսեր (նահատակվել են 301 թվականին, Վաղարշապատ), տոնելի քրիստոնյա վկայուհիներ, նահատակներ։ Հռիփսիմյանց կույսերը առաքինազարդ վանական կյանք են վարել Հռոմում, իրենց մայրապետի՝ Գայանե կույսի առաջնորդությամբ։ Հռոմի Դիոկղետիանոս կայսրի (284-305) հալածանքներից խուսափելով՝ ի վերջո ապաստանել են Հայաստանում (Վաղարշապատի Հնձանք կոչված վայրում)։ Ավանդությունը հալածանքների պատճառ է համարում այն, որ կույսերից գեղեցկագույնը՝ երկնավոր հարս Հռիփսիմեն, հրաժարվել է Դիոկղետիանոս կայսրի առաջարկներից՝ դառնալու նրա կինը և Հռոմի կայսրուհին։

Կայսրը լուր է հղել Հայոց Տրդատ Գ Մեծ թագավորին, որ գտնի Հայաստանում ապաստանած կույսերին և վերադարձնի Հռոմ, բայց եթե ուզենա, կարող է և կնության առնել Հռիփսիմեին։ Տրդատ թագավորը, գտնելով կույսերին ու տեսնելով Հռիփսիմեի գեղեցկությունը, ինքն էլ է ցանկությամբ համակվել։ Հռիփսիմեն հրաժարվել է Տրդատից ևս։ Դրա համար նրան ենթարկել են անլուր չարչարանքների, կտրել լեզուն, հանել աչքերը և քառատելով այրել։ Սրահար են արել նաև Հռիփսիմեի 32 հավատակից վկայուհիներին։ Սրբուհիների մարմինները օր 9 մնացել են անթաղ, մինչև որ Խոր Վիրապից դուրս եկած Գրիգոր Լուսավորիչը ամփոփել է նրանց մարմինները տապաններում ու թաղել իրենց նահատակության տեղերում՝ Հռիփսիմեին՝ իր հավատակիցների հետ, Գայանյանց կույսերին՝ առանձին, իսկ հիվանդության պատճառով Հնձանք վայրում միայնակ մնացած կույսին՝ Հնձանքում, որտեղ հետագայում Նահապետ Ա Եդեսացի կաթողիկոսը կառուցել է Սուրբ Շողակաթ վանքը։

Սուրբ Հռիփսիմեի վկայարանի վրա Կոմիտաս Ա Աղցեցի կաթողիկոսը 618 թվականին կառուցել է Էջմիածնի Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին, որի խորանի գետնահարկ մատուռի մեջ այսօր զետեղված է մնում սրբուհու տապանը։ Իսկ Եզր Ա Փառաժնակերտցի կաթողիկոսը Սուրբ Գայանյանց կույսերի մատուռի տեղում բարձրացրել է Էջմիածնի Սուրբ Գայանե վանքը։ Այս տաճարների ներքո մեծամեծ քարերով շինված գետնափորեր կան, որտեղ ամփոփված են կույսերի ոսկորները։

Հայաստան եկած կույսերի թիվը, ըստ Ագաթանգեղոսի, 70-ից ավելի էր, նահատակվածներինը՝ 37։ Հանվանե հիշատակված են Հռիփսիմեն, Գայանեն, Նունեն, Շողակաթը և Մարիանեն։ Գրիգոր Ա Լուսավորիչը Հռիփսիմյանց կույսերին դասել է սրբերի շարքը։ Որպես սրբեր Հռիփսիմեն և Գայանեն նշվում են ոչ միայն հայերեն, այլև հունարեն, լատիներեն, արաբերեն, ղպտիերեն, ռուսերեն Հայսմավուրքներում։

Հռիփսիմյանց կույսերի նահատակությունը հիմք է հանդիսացել հայ քրիստոնեական գրականության վաղ հուշարձաններից մեկի՝ Հռիփսիմյանց վկայաբանության համար, որը անցնելով Ագաթանգեղոսի և Մովսես Խորենացու Պատմությունների մեջ, լայն տարածում է ստացել ինչպես հայ, այնպես էլ ողջ միջնադարյան քրիստոնեական գրականության էջերում։

Սուրբ Հռիփսիմե վանքի օծման կապակցությամբ 618 թվականին Կոմիտաս Ա Աղցեցի կաթողիկոսը գրել է Սբ. Հռիփսիմյանց կույսերին նվիրված շարականը.

303թ Վաղարշապատում կառուցվեց Մայր տաճար Ս Էջմիածինը։ Հաստատվում է եկեղեցու նվիրապետությունը` Մայր Աթոռի առաջնորդությամբ։ Գրիգոր Լուսավորիչը եկեղեցական պաշտոնյաներ է նշանակում, քարոզչության ու ավետարանության գործն է տարածում։

Եկեղեցին կառուցվել է չորրորդ դարի սկզբին՝ 301-303 թվականներին՝ քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն ընդունելուց հետո, Գրիգոր Լուսավորչի կարգադրությամբ։ Կառուցվել է նախապես գոյություն ունեցող տաճարի տեղում՝ խորհրդանշելով հեթանոսությունից քրիստոնեության անցումը։ Ներկայիս կառույցի հիմնական մասը կառուցել է Վահան Մամիկոնյանը 483/4 թվականներին՝ պարսկական ներխուժման ժամանակ խիստ վնասվելուց հետո։ Կառուցումից մինչ հինգերորդ դարի երկրորդ կեսը տաճարը Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսների նստավայրն էր։

Գրիգոր Ա Լուսավորիչ 302-ի սկզբին 16 նախարարների ուղեկցությամբ և թագավորական հրովարտակով մեկնել է Կեսարիա, որտեղ նրան եպիսկոպոս է ձեռնադրել տեղի արքեպիսկոպոս Ղևոնդիոսը։ Այդ ձեռնադրությամբ Կեսարիայի աթոռը բնավ չի միջամտել Հայ եկեղեցու գործերին, երբեք հսկողության իրավունք չի ունեցել, և ձեռնադրությունը կրել է զուտ ծիսական բնույթ։ Տրդատ Գ Մեծն ու ավագանու ժողովն են ընտրել Հայոց առաքելական աթոռի հաջորդին, իսկ Կեսարիայի աթոռն այդ ձեռն ադրությամբ պարզապես հոգևոր շնորհաբաշխություն է տվել Գրիգոր Ա Լուսավորիչին։ Հայոց եպիսկոպոսապետը՝ որպես անկախ եկեղեցու գլուխ, ամեն ինչ ինքն է տնօրինել ու կարգադրել, եպիսկոպոսներ և արքեպիսկոպոսներ ձեռնադրել, թեմեր հիմնել, տոներ հաստատել, եկեղեցական կանոններ ու ծեսեր սահմանել՝ պահելով տեղական ավանդությունները և հետևելով ընդհանուր քրիստոնեական սովորություններին։ Գրիգոր Ա Լուսավորիչը Կեսարիայից գնացել է Սեբաստիա, որոշ ժամանակ հետո, Կարինի ու Հարքի ճանապարհով անցել Տարոն, որը հայոց հեթանոսական կրոնի մեծ կենտրոններից էր։ Կոտրելով քրմերի դիմադրությունը (ինքը՝ խաչով, նախարարները՝ զենքով)՝ Տարոնում հիմնել է քրիստոնեական կենտրոններ, այդտեղ ամփոփել իր հետ բերած Հովհաննես Մկրտչի (Իննակնյան բագինների վայրում, Մշո Ս. Կարապետ վանք), ս. Աթանագինեսի (իր աներորդու) մասունքների մի մասը, գերեզմանների վրա վկայարան կառուցել, նրանց համար հատուկ տոն սահմանել (ներկայումս Հայ եկեղեցին տոնում է Հոգեգալստյան առաջին կիրակիին հաջորդող հինգշաբթի օրը) և պատվիրել, որ ամեն տարի հավաքվեն այդտեղ՝ սրբերի հիշատակը տոնելու։ Հայոց հայրապետը Հովհաննես Մկրտչի նշխարներից ամփոփել է նաև Եղրդուտ կոչված տեղում և հիմնադրել Մատնավանքը՝ Աշտիշատի ստորոտին։ Ապա Աշտիշատում մեծ եկեղեցի է կառուցել, Ս. Երրորդություն անունով սեղան կանգնեցրել, շինել մկրտության ավազան ու մկրտել իրեն ուղեկցող իշխաններին, զորքերին և բազմաթիվ նորադարձների։ Գրիգոր Ա Լուսավորիչ Տարոնից անցել է Բագրեվանդ։ Տրդատ Գ Մեծը արքունիքով ընդառաջ է գնացել և Բագավան գյուղաքաղաքում դիմավորել Հայաստանի հովվապետին։ Այստեղ ևս ամփոփելով Հովհաննես Մկրտչի, ս. Աթանագինեսի մասունքների մնացյալ մասը՝ դրանց վրա վկայարան է կառուցել, սեղան հիմնել ու Պատարագ մատուցել։

303-ի հունվար 6-ի այգալույսին՝ Սուրբ Ծննդյան և Աստվածահայտնության օրը, Արածանու ակունքների մոտ, Նպատ լեռան ստորոտին մկրտել է Տրդատ Գ Մեծին ու արքունիքին, հայ ավագանու ներկայացուցիչներին։ Ըստ Ագաթանգեղոսի՝ նույն վայրում յոթ օրերի ընթացքում մկրտել է նաև արքուն ական զորքին և ժողովրդին։ Ամենամյա Նավասարդի օրը Բագավանում տոնվել է Ամանորի՝ Հյուրընկալ Վանատուրի տոնը, որը Գրիգոր Ա Լուսավորիչ վերափոխել է ս. Հովհաննես Մկրտչի և ս. Աթանագինեսի հիշատակների քրիստոնեական տոնակատարության։ Նույն ձևով հեթանոսական շատ տոներ և սովորություններ ներմուծվել են քրիստոնեության մեջ։ 303-ի սկզբին արքան ու եպիսկոպոսապետը վերադարձել են մայրաքաղաք Վաղարշապատ և Գրիգոր Ա Լուսավորիչ, համաձայն իր տեսիլքի, արքունական գահին մերձ, Միածնի իջման վայրում, հեթանոսական մեհյանի տեղում կառուցել է Էջմիածնի «Էջ Միածինն» Կաթողիկե եկեղեցին, որտեղ հաստատել է Հայոց առաքելական աթոռի նստավայրը, իսկ Էջմիածնի Կաթողիկեն դարձրել Հայոց Մայր եկեղեցին։ Նորակառույց տաճարը Հայոց հայրապետն օծել է 303-ի օգոստոս 15-ին, Աստվածածնի Վերափոխման տոնի օրը (Էջմիածնի Կաթողիկե եկեղեցին նվիրված էր Աստվածածնին)։ Գրիգոր Ա Լուսավորչի նախաձեռնությամբ և Տրդատ Գ Մեծի օժանդակությամբ, Հռիփսիմյան և Գայանյան կույսերի նահատակության վայրերում կառուցվել են վկայարաններ՝ այդտեղ ամփոփելով նրանց մարմինները։ Գրիգոր Ա Լուսավորչի տեսիլքի հետ է կապված նաև Շողակաթ վանքի կառուցումը։ Գրիգոր Ա Լուսավորիչ թագավորի հովանավորությամբ ձեռնամուխ է եղել եկեղեցական ամուր նվիրապետության ստեղծմանը։ Հիմնել է Հայ եկեղեցու առաջին թեմերը (թեմերի առաջնորդներ է նշանակել դարձի եկած որոշ նախկին քրմապետների և քրմորդիների), ձեռնադրել եպիսկոպոսներ, Հայաստանի տարբեր գավառներում կառուցել նոր եկեղեցիներ, քարոզել Ավետարանը, ծավալել կրթական գործունեություն։ Գիտակցելով, որ հեթանոսությունը խոր արմատներ ունի ժողովրդի գիտակցության, կյանքի և աշխարհընկալման մեջ՝ Գրիգոր Ա Լուսավորիչ թագավորի անմիջական և գործուն աջակցությամբ ձեռնարկել է նոր սերնդի լուսավորության ու կրթության գործի կազմակերպումը՝ նրան քարոզչական և կրոնաեկեղեցական գործունեության նախապատրաստելու համար։ Նա հիմնել է հունարեն և ասորերեն բազմաթիվ դպրոցներ՝ լեզուներ սովորեցնելու, թարգմանիչներ պատրաստելու և Ս. Գրքին հաղորդակից դարձնելու նպատակով։ Հատուկ ուշադրություն է դարձրել քրմական դասի զավակներին հավատի բերելուն, ինչը լուծում էր մի շարք խնդիրներ. նախ թուլանում էր քրմերի դիմադրությունը, ապա՝ նոր կրոնի տարածման և արմատավորման գործում ներգրավվում էին լավ դաստիարակություն ու կրթություն ստացած երիտասարդներ։ Սակայն Գրիգոր Ա Լուսավորիչն ուշադրությունը հիմնականում կենտրոնացրել է նախարարների, ինչպես նաև հասարակ ժողովրդի զավակների դաստիարակության և կրթության վրա, որոնք կոչված էին դառնալու նոր վարդապետության հիմն. քարոզիչները։

Գրիգոր Ա Լուսավորիչ քրիստոնեություն է տարածել նաև Վիրքում, Աղվանքում, հյուսիսային Կովկասում, Խաղտիքում, Մասքթաց երկրում, Միջագետքում, Ատրպատականում։ Մանկահասակ թոռանը՝ Գրիգորիսին ձեռնադրել է Վրաց և Աղվանից քահանայապետ։ Հետևելով քրմությանը՝ Գրիգոր Ա Լուսավորիչ տոհմական ժառանգության իրավունքը պահպանել է նաև Հայ եկեղեցու վարչության մեջ։ Արիստակես որդուն ձեռնադրելով եպիսկոպոս՝ դարձրել է իր տեղապահն ու եպիսկոպոսակիցը, դրանով հաստատել իր տոհմի հոգևոր ժառանգական իշխանությունը։ Գրիգոր Ա Լուսավորչի անունով պահպանվել են 23 կրոնաբարոյախոսական ճառ պարունակող «Յաճախապատումը», մի քանի մանր երկասիրություններ և կանոններ։ Նրան են պատկանում նաև Նիկիայի Ա տիեզերական ժողովին (325) մասնակցած Արիստակես Պարթևի բերած Նիկիական կանոններում կատարված հավելումները։ Որոշ ուսումնասիրողն եր Գրիգոր Ա Լուսավորչին են վերագրում նաև Խորհրդատետր-Պատարագամատույցը, մի շարք ծիսամատյանների կազմումը և նախնական խմբագրումը։ Հայրապետական գործը հանձնելով Արիստակեսին՝ Գրիգոր Ա Լուսավորիչ կյանքի վերջին տարիներն անցկացրել է ճգնակեցության մեջ, Դարանաղի գավառի Սեպուհ լեռան Մանեիայրում, որտեղ և վախճանվել է (օրը չի հիշատակվում)՝ ամփոփվելով նույն անձավում։ Վրթանես Ա Պարթևի կաթողիկոսության ժամանակ նշխարները վերաթաղվել են նույն գավառի Թորդան գյուղում, Լուսավորչի տոհմական կալվածքում։ Գրիգոր Ա Լուսավորչի նշխարները Թորդանից հանվել և սփռվել են ողջ քրիստոնյա աշխարհում և դարձել պաշտամունքի առարկա։ Հայաստանում Գրիգոր Ա Լուսավորչից մնացած միակ սրբությունն եղել է Լուսավորչի Աջը, որը նաև հայրապետական իշխանության գլխավոր, պաշտոնական նշանակն է, և պարտադիր է նրա առկայությունը կաթողիկոսարանում։ Գրիգոր Ա Լուսավորչի մյուս նշխարները և մասունքները հայոց մեջ խտացվել են Լուսավորչի Աջի մեջ։ Դրան զուգահեռ 13–14 դարերին «Լուսավորչի լույս հավատքի» խորհրդանիշն են դարձել երկու աննյութեղեն առարկաներ՝ Սեպուհ լեռան վրա շողացող Տրդատի Հավլունի թուրը (ժող. ստուգաբանությամբ՝ հավու ուլնի՝ հավի երկաթ, որը կտրուկ և ամուր սրի իմաստն ունի) և Արագած լեռան կատարին առանց պարան կախված Լուսավորչի կանթեղը, որոնք միասնաբար խորհրդանշում են Հայոց արքայի և հայրապետի, եկեղեցու և պետության գործակցությունը, ինչպես նաև Սեպուհ լեռան վերևից ոսկե մի կամարով կապվելով Արագածի գագաթին, հոգևոր խորհրդանշական կապով միացնում են հայության երկու հատվածները։ Ըստ ավանդության՝ Տրդատ Գ Մեծը, Գրիգոր Ա Լուսավորչի նման, կյանքի վերջին տարիներին տրվել է առանձնության Սեպուհ լեռան վրա։ Հայոց հայրապետը, վերցնելով Հայոց արքայի թուրը, օրհնել է, նետել վեր աստվածային զորությամբ սուրը խաչանման կախվել է Սեպուհ լեռան վրա և, Լուսավորչի մշտավառ կանթեղի լույսով ողողված, լույս է տալիս այնտեղից։ Այդ մասին առաջին անգամ գրել է Վարդան Վարդապետն իր «Աշխարհացույց»-ում, որտեղ ասվում է, թե Լուսավորիչն առնելով «զթուրն օծեաց որպես զխաչ, եդ ի յօդն բանիւն Աստուծոյ»։

Ներսես Գ Տայեցին, ձեռամբ իշխան Գրիգոր Պատրիկ Մամիկոնյանի, Գրիգոր Ա Լուսավորչի մասունքների մեծ մասը Թորդանից տեղափոխել և զետեղել է Զվարթնոցում։ Այնուհետև նշխարները տարվել են Կ. Պոլիս, և նրանց հիմնական մասը 8-րդ դարի վերջին հայ կույսերը փոխադրել են Իտալիայի Նեապոլ քաղաքը։ Այդտեղ ի պատիվ Գրիգոր Ա Լուսավորչի կառուցվել է Ս. Գրիգոր Հայկական եկեղեցին՝ իր կուսանոցով։ Եկեղեցում մեծ պատվով պահել են Գրիգոր Ա Լուսավորչի գլուխը՝ ամփոփված պղնձե և համակ ոսկեզօծ կիսարձանի մեջ, շղթայի մասեր և այլ նշխարներ։ Նեապոլի առաջին պաշտպան ս. Գենարիոս եպիսկոպոսից հետո Գրիգոր Ա Լուսավորիչ ճանաչվել է քաղաքի երկրորդ երկնային պաշտպանը և ունի հատուկ տոն (սեպտեմբերի 30-ին)։ 2000-ի նոյեմբեր 11-ին, Գարեգին Բ Ներսիսյանի Վատիկան կատարած այցելության ժամանակ Հովհաննես Պողոս II պապը Ամենայն հայոց կաթողիկոսին է հանձնել Գրիգոր Ա Լուսավորչի մասունքների մի մասը, որոնք պահվում են Երևանի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ Մայր եկեղեցու գավթում։ Գրիգոր Ա Լուսավորչի՝ «Մեծ Հայոց սուրբ Գրիգորի» պաշտամունքը 5-րդ դարից սկսած մեծ տարածումէ ունեցել նաև Բյուզանդիայում, մասնավորապես՝ Հունաստանում։ Ներկայումս էլ Հունաստանի եկեղեցիներում և վանքերում (Խալկիոնի Ս. Կույս, Սալոնիկի Ս. Նիկողոս Օրփանոս, Լակոնիայի Ս. Աթանաս, Լատիսսայի Ս. Գևորգ, Միստրայի Հոդիղիտրիայի եկեղեցիներ, Ֆոսիդեի Ս. Ղուկաս, Մակեդոնիայի Ս. Հովհաննես Մկրտիչ, Աթոս լեռան Խերապոտամի և Ս. Գրիգոր վանքեր ևայլն) կան Գրիգոր Ա Լուսավորչին նվիրված սրբանկարներ, որմնանկարներ, խճանկարներ (դրանց ուսումնասիրությամբ զբաղվել է Ս. Տեր-Ներսեսյանը), ինչպես նաև նշխարներ և մասունքներ՝ ամփոփված արծաթե, բրոնզե և փայտե մասնատուփերում։ Գրիգոր Ա Լուսավորչի պաշտամունքը դեռ հնուց եղել է նաև Ռուսաստանում։ Մոսկվայի Կարմիր հրապարակի կենտրոնում, Վասիլի Երանելու տաճարի համալիրի մեջ, ավելի քան 5 դար կանգնած է Հայոց Գրիգորի եկեղեցին (Церковь Григориса Армянского)՝ Երանելու տաճարի գմբեթին կից վեր խոյացող գմբեթով։ Կառուցվել է Իվան Ահեղի (1530–84) հրովարտակով, ի երախտագիտություն Կազանի թաթարական խանության դեմ պատերազմում հայ թնդանոթաձիգների անձնազոհության։ Եկեղեցու բազում որմնանկարների ու սրբապատկերների շարքում երևելի է Սուրբ Գիրքը ձեռքին Գրիգոր Ա Լուսավորչի ամբողջ հասակով մեծ սրբապատկերը, որի շուրջը կան նրա կյանքից դրվագներ ներկայացնող տասնվեց նկարներ։ Պատկերված են Տրդատ Գ-ի հանդիպումը Գրիգոր Ա Լուսավորչին, հեթանոսություն ընդունելու պարտադրանքը, Գրիգոր Ա Լուսավորչի դատը, տանջահարության պատկերները, Գրիգոր Ա Լուսավորչի Խոր վիրապում, արքայի հիվանդանալը, հրեշտակի հայտնվելը թագավորաքրոջը՝ Խոսրովիդուխտին, ևն, մինչև Խոր վիրապից դուրս գալը։ Գրիգոր Ա Լուսավորչի սրբապատկերները կան Կրեմլի Ավետման և Սպասկու տաճարներում, ինչպես նաև Պսկովի, Ռոստովի, Կոլոմնայի և այլ քաղաքների եկեղեցիներում։ Նովգորոդի Ներեդիցա տաճարի պատերը զարդարում են նաև Գրիգոր Ա Լուսավորչի որմնանկարները։

Հայոց Լեզու Շտեմարան

Մաթեմատիկա Շտեմարան